a) baśń o kluczu symbolicznym
b) obiektywny byt nadprzyrodzony (zjawy są duchami)
c) imaginacje, hipostazy myśli lub sobowtóry psychiczne bohaterów, wprowadzone do sztuki w celu charakterystyki postaci realnych.

Są to trzy wersje konkurujących opinii krytyków.

Zjawy prezentują się jako duchy lub imaginacje i głos sumienia. Kiedy Marysi zjawi się zmarły narzeczony mamy klasyczną scenę z duchem o północy (wierzenia ludowe).
Plan fantastyczny wyznaczają osoby dramatu, pojawiające się w akcie II. Są to postacie z zaświatów, spersonifikowane wyrzuty sumienia, myśli, marzenia bohaterów.

• Widmo - Ludwik de Laveaux, ukazuje się Marysi, jego narzeczonej i przypomina dziewczynie o uczuciach jakie ich łączyły
• Stańczyk - błazen - filozof jest uosobieniem mądrej myśli politycznej, ukazuje się (schodzi z obrazu Jana Matejki) Dziennikarzowi i kompromituje jego poglądy konserwatywne
• Rycerz - Zawisza Czarny z Grabowa, ukazuje się Poecie i przypomina mu wielkie, wspaniałe zwycięstwa Polaków, jawi się jako symbol, wzór minionej chwały, odsłania bezużyteczność poezji dekadenckiej
• Hetman - Ksawery Branicki, jeden z przywódców konfederacji targowickiej, ukazuje się Panu Młodemu. Reprezentuje egoizm magnacki, zdradę kraju, służenie za pieniądze obcym interesom. Rydel to reprezentant fałszywej idei, jego związek nie wynikał z miłości, ale chęci manifestacji
• Upiór - Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej, w wyniku której śmierć poniosło wielu przedstawicieli szlachty. Kompromitacja idei sojuszu (ślub pana z chłopką)
• Wernyhora - legendarny Kozak, lirnik ukraiński, przepowiadający przyszłe wydarzenia dziejowe. Do bronowickiej chaty schodzi z obrazu Matejki, lae jest on również postacią żywą w literaturze romantycznej (np. "Sen srebrny Salomei", "Beniowski" Słowackiego). Pojawienie się Wernyhory to zapowiedź powstania, na jego przywódcę wybrany zostaje Gospodarz, który na znak władzy otrzymuje złoty róg, mający wezwać naród do walki