"Wesele" - chłopi garną się do polityki, chcą się interesować krajem, ale są zacofani i nie mogą być równorzędnym partnerem dla inteligencji. Chcą się do niej zbliżyć, ale ta boi się ich. Gotowi do działania, czekają na wodza - chcą aktywnie uczestniczyć w powstaniu. Gdy inteligencja zawodzi, czują, że są zdradzeni. Mają pretensje, że inteligencja bawi się nimi, a nie dostrzega trudności. Ciągle jednak przechowują wartości narodowe w tradycji, stają się coraz bardziej uświadomieni społecznie, ale ciągle jeszcze zbyt "ciemni" i "nieokrzesani".

"Zmierzch", "Zapomnienie" - chłop "zezwierzęcony", zdegenerowany przez biedę, żyje z dnia na dzień, staje się przedmiotem (tak traktuje go dziedzic - porównanie do świata zwierząt w "Zapomnieniu"). Chłopem łatwo jest manipulować, gdyż ten nie zna prawa. Brakuje mu jakichkolwiek wyższych uczuć, nie kocha rodziny, nie wie, ile ma dzieci. Nieludzko pracuje, aby przeżyć. Nie myśli o niczym poza egzystencją. W takiej sytuacji nie ma mowy o powstaniu narodowym. Podobnie jest w noweli "Rozdzióbią nas kruki, wrony...", gdzie chłop zabiera rzeczy należące do powstańca, nie przejmując się zupełnie toczącym się powstaniem. Chłopi w tych nowelach mają niewiele wspólnego z hasłem Wyspiańskiego.

"Ludzie bezdomni" - tu chłopi są biedni, pozostają bierni wobec wydarzeń, nie przejawiają żadnej inicjatywy, żyją w swoim świecie, mają małe możliwości i wiedzę i nie starają się tego zmienić.

"Chłopi" - chłop jest przeświadczony, że ziemia jest jego żywicielką, od której zależą wszelkie plany, że jest nierozerwalnie związany z naturą, a wszystko zależy od ilości posiadanej ziemi; kult pracy. Społeczność chłopska rządzi się swoimi prawami, zbiorowość decyduje o moralności. Chłopi są gotowi do obrony interesów wsi, nieufni wobec dworu, religijni, okrutni wobec nieużytecznych.

Reymont: duża znajomość wsi, opis realistyczny, panoramiczny, posiada wartości uniwersalne.

Żeromski: opis tendencyjny, widzi tylko biedotę, chce wstrząsnąć społeczeństwem, przedstawia sytuację ekonomiczną.

Wyspiański: wyszczególnia sprawy narodowe.