Ocena powstania listopadowego w "Kordianie"
1. Niedojrzałość psychiczna powstańców - Kordian - pomysł spisku jako wytwór wybujałej
wyobraźni romantycznej, która rozmija się z rzeczywistością (literacka oprawa spotkania
spiskowców: maski, hasło, bliskość grobów królewskich) - niemożność zapanowania nad własną
rozbudowaną imaginacją.
2. Niedojrzałość moralna powstańców - niemożność stworzenia nowej etyki walki - kodeks
rycerski wykluczający podstęp, niepodważalność żołnierskiej przysięgi, narodowa tradycja czci
dla króla-pomazańca silniejsza niż nakaz bezwzględnej walki z zaborcą, niemożność
zapanowania nad przerażeniem okropnością planowanego czynu.
3. Izolacja społeczna spisku:
- idea indywidualnego poświęcenia się jako odsunięcie i uniemożliwienie
ogólnonarodowego zrywu;
- demobilizujący śpiew Nieznajomego-Szatana ("wy" idźcie spać, "my" weźmiemy
sztylety) - lud warszawski jako wrogi zaborcom, ale nie rozbudzony do czynu tłum;
- nie czyn, ale parodia czynu (skok Kordiana na placu Saskim) budzi aprobatę tłumu;
- niska chęć zysku jako jedyny bodziec skłaniający go do działania (rozrywanie
czerwonego sukna).
4. Izolacja polityczna spisku - brak konkretnego programu, brak odwagi, aby
sięgnąć po władzę polityczną.
Kordian - jedynym jego planem jest złożenie siebie w ofierze i pozostawienie narodowi pustego
tronu do rozporządzenia.
Prezes - moralne (naruszenie etosu otwartej walki), polityczne (co powie Europa) i historyczne
(Świadectwo królewskich grobów) - argumenty przeciwko spiskowi, brak pozytywnych propozycji
w zamian.
5. Źli przywódcy:
- Chłopicki (ambicje Napoleona, ale bez jego rozumu, starość, izolacja od "ludu");
- Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo, powolność, niezdecydowanie);
- Niemcewicz (starość, zapatrzenie w przeszłość);
- Lelewel (teoretyzowanie, skłonność do jałowych rozważań);
- Krukowiecki (zdrada).
6. Przerażenie dowódców republikańskich charakterem powstania i dążenie do
zahamowania zrywu.
